MỤC LỤC

 TRANG PHỤ BÌA

 LỜI CAM ĐOAN

 MỤC LỤC

 DANH MỤC VIẾT TẮT

 DANH MỤC CÁC BẢNG  MỞ ĐẦU 1

Lí do chọn đề tài 1

Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2

Phương pháp nghiên cứu 7

Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 7

Đóng góp của luận văn 8

Bố cục của luận văn 8

Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ ĐIỂN CỐ

VÀ THƠ CHỮ HÁN NGUYỄN DU 9

1.1. Những vấn đề chung về điển cố 9

1.1.1. Khái niệm và tên gọi của điển cố 9

1.1.2. Nguồn gốc và sự hình thành điển cố 11

1.1.3. Phân loại điển cố 16

1.1.4. Tính chất của điển cố 17

1.2. Những vấn đề chung về thơ chữ Hán Nguyễn Du 22

1.2.1. Thơ chữ Hán với sự thể hiện con người Nguyễn Du 22

1.2.2. Đặc sắc nghệ thuật thơ chữ Hán Nguyễn Du 26

1.2.3. Địa vị của thơ chữ Hán Nguyễn Du trong lịch sử văn học dân tộc 27

1.3. Thống kê, phân loại điển cố trong thơ chữ Hán Nguyễn Du 29

1.3.1. Tiêu chí thống kê, phân loại 29

1.3.2. Kết quả thống kê, phân loại 30

1.3.3. Một số nhận xét bước đầu 32

 Tiểu kết Chương 1  33

Chương 2: ĐIỂN CỐ VỚI SỰ THỂ HIỆN

NỘI DUNG THƠ CHỮ HÁN NGUYỄN DU 35

2.1. Điển cố với sự miêu tả hiện thực trong thơ chữ Hán Nguyễn Du 35

Hiện thực xã hội Việt Nam nửa cuối thế kỉ XVIII - đầu thế kỉ XIX 35

Hiện thực xã hội Trung Hoa dọc theo hành trình đi sứ 38

Hiện thực đời tư của tác giả 41

Điển cố với sự thể hiện tâm sự của Nguyễn Du 44

Tâm sự xuất xử 44

Một tấc lòng quê 49

Những nỗi niềm thương cảm 54

Điển cố với sự thể hiện triết lí trong thơ chữ Hán Nguyễn Du 58

Triết lí Nho - Phật - Lão  58

Triết lí về cuộc đời, kiếp người 64

 Tiểu kết Chương 2  67

Chương 3: ĐIỂN CỐ VỚI SỰ THỂ HIỆN HÌNH THỨC

THƠ CHỮ HÁN NGUYỄN DU 68

Điển cố với việc xây dựng hình tượng thơ 68

Hình tượng thiên nhiên 68

Hình tượng nhân vật 71

Hình tượng chủ thể trữ tình 76

Điển cố với sự thể hiện giọng điệu thơ 79

Giọng điệu thất vọng, buồn đau, u uất 80

Giọng điệu đồng cảm, xót thương 83

Giọng điệu mỉa mai, phê phán, bất bình 86

Điển cố với sự kiến tạo ngôn ngữ thơ 89

Lời thơ súc tích, cô đọng, khái quát 90

Lời thơ đăng đối, cân xứng, hài hòa 94

Lời thơ trang nhã, giàu hình tượng 97

 Tiểu kết Chương 3 101

KẾT LUẬN 102

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 105

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

      1.1.  Đúng như nhận định của Mai Quốc Liên, “Thơ chữ Hán Nguyễn là đỉnh cao của thơ ca chữ Hán Việt Nam trong mười thế kỷ” [11, tr.128]. Đó không chỉ là những sáng tác “thể hiện gần như trọn vẹn tâm tình, suy nghĩ của nhà thơ trong suốt cả một chặng đường dài, trải qua bao biến cố của bản thân cũng như thời cuộc, […] là cuốn nhật ký tâm trạng mà thế hệ hậu sinh qua đó có thể hiểu cụ thể hơn, sâu sắc hơn về Nguyễn Du, về những gì đã làm nên một nhà thơ lớn, một người nghệ sỹ vĩ đại của mọi thời đại” [45] mà còn là những vần thơ tài hoa, mẫu mực, đỉnh cao về bút pháp nghệ thuật thơ chữ Hán nước ta trên nhiều phương diện. Một trong những phương diện ấy là nghệ thuật sử dụng điển cố linh hoạt, tài tình.

       1.2. Điển cố “là một chữ hoặc một câu có ám chỉ đến một việc cũ, một tích xưa khiến người đọc sách phải nhớ đến việc ấy, sự tích ấy mới hiểu ý nghĩa và cái lí thú của câu văn” [dẫn theo 36, tr.18]. Sử dụng điển cố được gọi là dẫn sự, lấy chữ, dụng điển,… Trong văn học trung đại, việc sử dụng điển cố là đặc trưng phổ biến có tính loại hình. Bởi trong quan niệm của người xưa, dụng điển không chỉ chứng tỏ ở tác giả sự uyên thâm, bác học mà còn giúp cho tác phẩm trở trên cô đọng, súc tích, trang nhã và giàu tính hình tượng hơn. Nghệ thuật dụng điển được xem là một trong những thước đo quan trọng để thẩm định về tác phẩm cũng như tài năng của tác giả.

          Chịu ảnh hưởng sâu sắc trên nhiều phương diện của nền văn hóa Trung Hoa, văn học trung đại nước ta vận dụng một lượng lớn điển có nguồn gốc từ lịch sử, văn hóa nước này. Cùng với hệ thống điển cố ngoại lai, nhiều điển có nguồn gốc Việt được cha ông ta sáng tạo và sử dụng hiệu quả, đem đến những giá trị thẩm mỹ quan trọng cho các sáng tác, không chỉ ở văn vần mà ở cả văn xuôi, không chỉ trong tác phẩm chữ Nôm mà cả trong tác phẩm chữ Hán. Điều này được thể hiện rõ qua một trường hợp tiêu biểu: Thi hào Nguyễn Du với kiệt tác Truyện Kiều, Văn chiêu hồn và 250 bài thơ chữ Hán.

     1.3. Trong thơ chữ Hán Nguyễn Du, điển cố không chỉ xuất hiện với số lượng lớn và dạng thức đa dạng mà còn được vận dụng một cách thuần thục, tài tình. Dưới ngòi bút tài hoa, uyên bác của Nguyễn Du, hệ thống điển cố đem đến những hiệu quả thẩm mĩ độc đáo, giá trị cho nhiều bài thơ chữ Hán của ông. Trên cả hai phương diện nội dung tư tưởng và hình thức thể hiện trong thơ chữ Hán Nguyễn Du, điển cố đều để lại dấu ấn đặc biệt, góp phần quan trọng vào việc phục vụ ý đồ nghệ thuật của tác giả, là một trong những thủ pháp nghệ thuật thành công của nhà thơ.

     1.4. Là phương diện quan trọng, thế nhưng giá trị của điển cố trong thơ chữ Hán Nguyễn Du chưa được quan tâm tìm hiểu đúng mức. Nếu như điển cố trong Truyện Kiều được nhiều người nghiên cứu từ rất sớm thì ở thơ chữ Hán của ông, tình hình gần như ngược lại. Nhận thấy đây là một trong những chìa khóa cơ bản để đi vào giải mã thế giới nghệ thuật thơ cũng như phong cách tác giả nhưng chưa được chú trọng nghiên cứu, chúng tôi chọn vấn đề Điển cố trong thơ chữ Hán Nguyễn Du làm đề tài luận văn thạc sĩ.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

2.1. Tình hình nghiên cứu thơ chữ Hán Nguyễn Du

          Cùng với Truyện Kiều, thơ chữ Hán là những đóng góp xuất sắc của Nguyễn Du đối với lịch sử thơ ca dân tộc. 250 bài thơ chữ Hán của ông để lại thật sự là những thành tựu nghệ thuật đỉnh cao, kết tinh của nền thơ ca Hán học nước ta thời trung đại. Với vị trí quan trọng như vậy, thơ chữ Hán Nguyễn Du sớm quan tâm nghiên cứu với nhiều hướng tiếp cận khác nhau. Hơn một thế kỉ qua, đã có nhiều công trình, chuyên luận, bài báo giá trị về thơ chữ Hán Nguyễn Du ra đời. Trong phạm vi của một luận văn cao học, chỉ xin điểm qua một số công trình tiêu biểu như sau:

          Trong Lời giới thiệu của sách Thơ chữ Hán Nguyễn Du do nhóm Lê Thước - Trương Chính biên soạn, các tác giả nêu ra nhiều vấn đề về thơ chữ Hán của Thanh Hiên: Vấn đề sưu tầm, chỉnh lí, phân loại, sắp xếp, dịch nghĩa, chú thích các tác phẩm thơ. Đặc biệt, bài viết còn dành một dung lượng lớn cho việc tìm hiểu tâm sự của Nguyễn Du thông qua thơ chữ Hán. Đây là bài viết dày dặn (41 trang), ra đời ở thời điểm rất sớm, có giá trị nhiều mặt.

          Trong chuyên luận Truyện Kiều và chủ nghĩa hiện thực, Lê Đình Kỵ dành một phần tương đối lớn dung lượng công trình để đi sâu vào nghiên cứu Nguyễn Du qua thơ chữ Hán (Chương 1). Trong chương này, nhiều vấn đề về thơ chữ Hán Thanh Hiên được tác giả chuyên luận đặt ra và giải quyết thấu đáo với những nhận định quan trọng như: “Trong thơ chữ Hán, không có cái mênh mông bao la của Văn chiêu hồn nhưng vẫn là tấm lòng thương người, thương đời thiết tha canh cánh ấy, và những yêu thương của nhà thơ cũng phân minh rạch ròi hơn” [29, tr.39]. Vì đây là phần tiền đề cơ sở tư tưởng - thẩm mĩ (Phần 1) cho việc nghiên cứu nội dung trọng tâm là chủ nghĩa hiện thực trong Truyện Kiều nên vấn đề hình thức nghệ thuật, trong đó có nghệ thuật dụng điển trong thơ chữ Hán hầu như không được nhắc đến.

          Trong Nguyễn Du, niên phổ và tác phẩm do Nguyễn Thạch Giang, Trương Chính biên khảo, chú giải, trước văn bản tác phẩm của Nguyễn Du đều có phần Lời dẫn. Các phần Lời dẫn trước ba tập thơ cung cấp nhiều thông tin quan trọng về văn bản thơ chữ Hán Nguyễn Du, khẳng định vai trò của chúng trong việc thể hiện tâm sự của tác giả. Chẳng hạn, trong phần Lời dẫn trước Nam trung tạp ngâm, nhóm biên khảo nhận định: “Trước nay, các nhà nghiên cứu Nguyễn Du thường chỉ căn cứ vào Gia phả và Truyện Kiều mà rút ra một số nhận định, rất ít nhắc đến thơ chữ Hán của ông. Nhưng tâm sự của nhà thơ là gửi gắm vào hai tập Thanh Hiên tiền hậu tập và Nam trung tạp ngâm. Đây mới là những tư liệu cần khai thác kỹ” [15, tr.651].

          Trong giáo trình Văn học Việt Nam (nửa cuối thế kỷ XVIII-hết thế kỷ XIX), Nguyễn Lộc dành hẳn một chương viết về Nguyễn Du và thơ chữ Hán của ông. Với 36 trang dày dặn, Chương 7 của công trình đã có những cái nhìn toàn diện, sâu sắc về giá trị thơ chữ Hán Nguyễn Du trong việc phản ánh chân thực, đầy đủ thế giới sâu thẳm trong tâm hồn thi nhân, từ đó đi tới một nhận định quan trọng: “Thơ chữ Hán của Nguyễn Du với Truyện Kiều là một. Có khác chăng là Truyện Kiều giống như một dòng sông lớn, còn thơ chữ Hán của Nguyễn Du lại là những con suối nhỏ, nhưng tất cả đều đổ vào đại dương mênh mông của chủ nghĩa nhân đạo của nhà thơ” [37, tr.333]. Đây là một trong những công trình nghiêm túc, giá trị về thơ chữ Hán cụ Nguyễn. Tiếc rằng, phương diện hình thức, trong đó có nghệ thuật dụng điển lại chưa được tác giả chú ý khai thác đúng mức.

           Một trong những cuốn sách tập hợp nhiều bài viết quan trọng về thơ chữ Hán Nguyễn Du là Nguyễn Du về tác gia và tác phẩm. Trong tuyển tập này, người giới thiệu tuyển chọn 07 bài viết về thơ chữ Hán cùng 02 bài về Văn tế thập loại chúng sinh của những nhà nghiên cứu uy tín trong nước để xếp thành một phần riêng với tên gọi “Chân dung Nguyễn Du qua thơ chữ Hán và Văn chiêu hồn”. Nhìn chung, trong 07 bài viết này, các tác giả tập trung giải quyết ổn thỏa và trọn vẹn những vấn đề lớn của thế giới nghệ thuật thơ chữ Hán Tố Như như “tâm tình của Nguyễn Du”, “con người Nguyễn Du”, “tâm sự Nguyễn Du”, “Nguyễn Du và thế giới nhân vật của ông”… Ngôn ngữ thơ chữ Hán Nguyễn Du cũng được chú ý khai thác ở một số phương diện tiêu biểu. Đây là cuốn sách có giá trị, được chúng tôi sử dụng thường xuyên trong quá trình thực hiện đề tài.

          Mở đầu trong công trình Nguyễn Du toàn tập (tập 1), Mai Quốc Liên có bài viết quan trọng đánh giá lại thơ chữ Hán của Nguyễn Du. Ở bài viết này, nhiều nhận định về giá trị nội dung tư tưởng và hình thức biểu hiện, địa vị của thơ chữ Hán Tố Như trong tiến trình thơ dân tộc được tác giả nêu ra, chứng minh thuyết phục. Đây là một trong những bài viết quan trọng trong lịch sử nghiên cứu thơ chữ Hán Nguyễn Du, có những định hướng cho chúng tôi trong quá trình hoàn thành luận văn của mình.

          Trong 249 bài thơ chữ Hán Nguyễn Du, Duy Phi đã có những lời “cùng bạn đọc”. Tuy ngắn gọn chỉ với 02 trang nhưng bài viết nêu ra được một số nhận định chính xác về thơ chữ Hán Nguyễn Du. Người dịch viết: “Đọc thơ chữ Hán, ta hiểu thêm sự uyên bác của Nguyễn Du về cuộc sống, con người, lịch sử Việt Nam và Trung Quốc. Xưa, thơ đi sứ thường là loại thơ thù tạc, xã giao. Nguyễn Du khác vậy, chỉ để lại những bài thơ chân thực nhiều suy ngẫm thế sự. Đọc thơ chữ Hán Nguyễn Du, ta càng thấy rõ giá trị nhân văn, tinh thần tự tôn dân tộc sâu sắc của một trái tim lớn” [49, tr.6].

          Trong Đến với thơ chữ Hán Nguyễn Du - Văn chiêu hồn, bên cạnh các tác phẩm, Ngô Viết Dinh còn tuyển chọn nhiều bài nghiên cứu, bình giảng đặc sắc về Văn chiêu hồn và thơ chữ Hán Tố Như của Quách Tấn, Xuân Diệu, Lưu Trọng Lư, Đào Duy Anh, Trương Chính, Thanh Lãng, Lê Trí Viễn, Nguyễn Lộc, Mai Quốc Liên, Hà Minh Đức, Nguyễn Đình Chú, Lê Bảo… Đây là công trình sưu tầm, biên soạn công phu, có giá trị.

          Một trong những công trình quan trọng mà chúng tôi sử dụng thường xuyên trong quá trình nghiên cứu của mình là chuyên luận Đặc điểm nghệ thuật thơ chữ Hán Nguyễn Du của Lê Thu Yến. Trong chuyên luận này, nhiều vấn đề có tính mới mẻ về thơ chữ Hán Thanh Hiên được tác giả nêu ra và giải quyết thấu đáo. Ngôn ngữ thơ chữ Hán Tố Như cũng được tác giả nghiên cứu một cách có hệ thống, thuyết phục với những kết quả thống kê, phân loại chính xác, cụ thể. Tiếc rằng, nếu như nhiều hư từ trong thơ chữ Hán Nguyễn Du được nghiên cứu kĩ lưỡng thì nghệ thuật dụng điển của nhà thơ lại chưa được quan tâm đến.

          Ở luận văn Cái tôi trữ tình trong thơ chữ Hán Nguyễn Du và thơ Đỗ Phủ từ góc nhìn so sánh, Lê Tấn Thích đã nêu ra và kiến giải được những biểu hiện tương đồng, dị biệt trong cái tôi trữ tình của hai nhà thơ vĩ đại trên cả hai phương diện nội dung, hình thức biểu hiện. Những vấn đề đặt ra được tác giả cố gắng giải quyết một cách thỏa đáng trên cái nhìn so sánh tương đối toàn diện, sâu sắc. Đây là công trình có nhiều gợi ý khoa học cho chúng tôi trong quá trình thực hiện đề tài.

Vui lòng mua gói download để tải toàn bộ tài liệu